Zachowany do dziś układ przestrzenny historycznego śródmieścia Suwałk, został ukształtowany w pierwszej połowie XIX wieku i jest wynikiem prac regulacyjnych, które podjęto wkrótce po awansie miasta do rangi siedziby województwa augustowskiego. Z tego też okresu pochodzą najcenniejsze zabytki miejskiej architektury: neoklasycystyczna zabudowa ulicy Kościuszki oraz przylegające do niej otoczenie Parku im. Konstytucji 3 Maja. Wśród nich znajdują się obiekty architektury monumentalnej: świątynie, gmachy urzędów i obiektów użyteczności publicznej, których projektantami byli tak znani i cenieni architekci jak: Piotr Aigner, Antonio Corazzi, Henryk Marconi, czy budowniczy gubernialny Karol Majerski, ale także wiele ciekawych, przeważnie dwukondygnacyjnych kamienic mieszczańskich. Tutaj też, skupiają się budynki o najbogatszej historii, związane z ważnymi w historii miasta postaciami i wydarzeniami. Równie ciekawie, choć nie tak imponująco, przedstawia się zabudowa bocznych ulic starej części miasta. Zachowały się tam pochodzące z przełomu XIX i XX stulecia oraz okresu międzywojennego, interesujące przykłady budownictwa małomiasteczkowego, także drewnianego.



Ulica Kościuszki
Na uwagę zasługują otaczające miasto, rozległe kompleksy koszarowe, których budowę rozpoczęto u schyłku XIX stulecia. Wśród suwalskich zabytków odnaleźć można również ślady świadczące o dawnej wielokulturowości Suwałk, m.in.: kościół ewangelicki przy ulicy Kościuszki, molennę staroobrzędowców przy ulicy Sejneńskiej, drewnianą cerkiew na cmentarzu prawosławnym oraz nekropolie: rzymskokatolicką, prawosławną, ewangelicką, żydowską oraz mahometańską. Do dnia dzisiejszego nie dotrwał jeden z najciekawszych architektonicznie i kulturowo obiektów miasta, wzniesiona w 1821 roku, murowana synagoga główna, która mieściła się przy skrzyżowaniu ulic Noniewicza i Waryńskiego.
Konkatedra
Ulica Tadeusza Kościuszki wytyczona została w okresie lokacji kamedulskiej. Początkowo nosiła nazwę Młyńskiej (od młyna znajdującego się w pobliżu mostu na Czarnej Hańczy), a jej odcinek północny, Załomka Koźlego. W latach dwudziestych XIX wieku, po wytyczeniu tzw. szosy warszawsko-petersburskiej zmieniono jej nazwę na Prospekt Petersburski, a w części znajdującej się na północ od Starego Rynku, Kowieńskie Przedmieście. Z czasem miano Petersburskiej rozciągnięto na całą długość ulicy. Jednocześnie wśród społeczności polskiej funkcjonowały też nazwy: Szosowa i Główna. W 1919 roku została przemianowana na ulicę Tadeusza Kościuszki.

Kościół ewangelicki pod wezwaniem św. Trójcy został zbudowany w latach 1839–1841, według projektu Wacława Ritschela i Karola Majerskiego. Obok klasycystycznej fasady, interesujące, choć skromne, jest wyposażenie wnętrza świątyni. Od 1913 roku pastorem parafii suwalskiej był Oskar Loppe (1883–1957), działacz niepodległościowy, a w 1919 roku członek Zarządu Tymczasowej Rady Obywatelskiej Okręgu Suwalskiego. W 1941 roku został aresztowany i uwięziony przez Niemców.

Kamienica przy ulicy T. Kościuszki 16 pochodzi z lat pięćdziesiątych XIX wieku. Jej właścicielem był m.in. regent kancelarii ziemiańskiej Teofil Wierusz-Kowalski. Dzieciństwo i wczesną młodość spędził tu Alfred Wierusz-Kowalski (ur. w 1849 r.), wybitny artysta malarz, jeden z twórców tzw. polskiej „szkoły monachijskiej”

Najcenniejsze zabytki miejskiej architektury to neoklasycystyczna zabudowa ulicy Kościuszki oraz przylegające do niej otoczenie Parku im. Konstytucji 3 Maja.

Zabudowa Ulicy Kościuszki
Budynek Muzeum im. Marii Konopnickiej, ulica T. Kościuszki 31, powstał około 1827 roku i był własnością rejenta Jana Zapiórkiewicza. W latach 1841–1849, pięć pokoi na piętrze domu, a później również parter, wynajmowali Józef i Scholastyka Wasiłowscy, rodzice późniejszej poetki Marii Konopnickiej (ur. w 1842 roku), która spędziła tu dzieciństwo. Od 1973 roku mieści się w nim Muzeum imienia poetki.


Muzeum im. M. Konopnickiej

Budynek II Liceum Ogólnokształcącego, ulica T. Kościuszki 36. W 1836 roku umieszczono tu przeniesioną ze Szczuczyna, niepełną szkołę średnią (tzw. szkołę obwodową), a w latach 1839–1845 gimnazjum rządowe. W 1906 roku, w kamiennicy, swoją siedzibę znalazła polska siedmioklasowa Szkoła Handlowa. Obecnie mieści się w nim II Liceum Ogólnokształcące im. gen. Zygmunta Podhorskiego i Gimnazjum nr 3.

Budynek dawnej poczty, ulica T. Kościuszki 45. Po uruchomieniu szosy warszawsko-petersburskiej, Suwałki stały się ważnym punktem pocztowym i etapowym, dlatego w 1829 roku, zbudowano tu piętrowy, obszerny budynek poczty. Podobnie jak sąsiadująca kamienica (nr 47), utrzymana jest w porządku jońskim i pod względem architektonicznym należy do najciekawszych w tej części miasta. W budynku działa obecnie Centrum Sztuki Współczesnej - Galeria Andrzeja Strumiłły.

Ratusz i odwach. W 1834 roku w narożniku rynku i Prospektu Petersburskiego, wzniesiono murowany budynek odwachu, natomiast w latach 1842–1844 przylegający do niego ratusz. Pierwotnie oba budynki były parterowe. W latach 1855–1858 dokonano ich przebudowy, dodając piętro, a ratusz zwieńczyła wieża obserwacyjna z zegarem. Autorem projektu przebudowy był Karol Majerski. W początku XXI stulecia, ratusz poddany został kapitalnemu remontowi, w wyniku którego zmianom uległ jego układ wewnętrzny. Pod względem historycznym i architektonicznym, budynek ratusza i odwachu należy do najciekawszych i najbardziej reprezentacyjnych obiektów Suwałk.

Ratusz
Pod względem historycznym i architektonicznym, budynek ratusza i odwachu należy do najciekawszych i najbardziej reprezentacyjnych obiektów Suwałk.

„Dom pod kolumnami”, ul. T. Kościuszki 62. Od 1837 roku w budynku tym mieściła się drukarnia i księgarnia Leona Hollenderskiego. W 1842 roku właściciel księgarni został aresztowany przez władze carskie za przechowywanie niedozwolonych przez cenzurę dzieł. W oficynie kamienicy znajdowała się również sala widowiskowa, w której w połowie ubiegłego stulecia występowały objazdowe teatry.

Gmach Komisji Wojewódzkiej, ul. T. Kościuszki 74. Budynek położony w narożniku ulicy T. Kościuszki i Chłodnej, powstał prawdopodobnie w okresie rządów pruskich. Po przeniesieniu do Suwałk w 1817 roku stolicy województwa augustowskiego i rozbudowie, stał się siedzibą Komisji Wojewódzkiej i Trybunału. W okresie późniejszym był siedzibą rządu gubernialnego. W dwudziestoleciu międzywojennym mieściły się tu Komenda Garnizonu, Komisariat Policji Państwowej i Urząd Skarbowy, a w jego wschodnim skrzydle Szkoła Rzemieślniczo-Przemysłowa.

Apteka przy ul. Kościuszki 78. W 1847 roku kamienicę nabył Mikołaj Zawadzki, który uruchomił tu jedną z pierwszych w Suwałkach aptek. Po jego śmierci, prowadził ją jego syn, Jan Zawadzki, a później Sylwester Bieńkowski oraz Bolesław Szwejkowski. Po upaństwowieniu długoletnim kierownikiem apteki był Romuald Szwejkowski. Zachowany częściowo wystrój wnętrza, powstał w pierwszym dziesięcioleciu XX wieku. W okresie międzywojennym, w budynku mieściła się również znana czytelnia i księgarnia Stefanii i Jadwigi Zielonkówien.

Archiwum Państwowe, ul. Kościuszki 69. Budynek powstał w końcu XIX stulecia na potrzeby sądu. Obecnie zajmuje go Archiwum Państwowe w Suwałkach, posiadające w swoich zbiorach wiele cennych dokumentów dotyczących dziejów Suwałk i regionu.

„Dom gubernatora”, ul. Kościuszki 71. Budynek pochodzi z połowy XIX stulecia. Jego projektantem był budowniczy gubernialny Karol Majerski. Część znajdujących się w nim pomieszczeń zajmowali kolejni gubernatorzy, pozostałe przeznaczono dla zatrzymujących się w Suwałkach dostojników. W okresie międzywojennym mieściła się w nim siedziba Starostwa i Wydziału Powiatowego oraz Powiatowej Komendy Policji.

Muzeum Okręgowe


„Resursa Obywatelska”, ul. T. Kościuszki 81. Budynek został wzniesiony w latach 1912–1913 jako lokal Towarzystwa Pożyczkowo-Oszczędnościowego. Jednocześnie był siedzibą wielu działających w Suwałkach stowarzyszeń i instytucji społecznych. 13 września 1919 roku gościł w nim Naczelnik Państwa Józef Piłsudski, podejmowany uroczystym obiadem przez Radę Miasta Suwałk. W okresie międzywojennym mieściły się tutaj m.in.: Bank Udziałowy, redakcje lokalnych czasopism, drukarnia oraz renomowana restauracja, a Resursa stanowiła swego rodzaju centrum życia kulturalnego i towarzyskiego Suwałk. Odbywały się tutaj liczne przedstawienia teatralne, koncerty, rauty i bale. Obecnie budynek jest siedzibą Muzeum Okręgowego w Suwałkach.

Kamienice przy ul. T. Kościuszki 87, 89, 91 powstały w końcu lat trzydziestych XIX wieku i były własnością Antoniego Sudnika, dzierżawcy dóbr Jasionowo, Sidorówka i Kaletnik. W wyniku kłopotów finansowych właściciela, przeszły na własność rządu i przeznaczone zostały na szpital wojskowy.

Stary szpital. Jako pierwszy, w latach 1840–1842, wzniesiono budynek leżący równolegle do ulicy Kościuszki. Drugi budynek szpitalny, dobudowano w latach 1855–1860. W starym budynku uruchomiono wówczas szpital żydowski, a szpital dla chrześcijan ulokowano w nowym, większym obiekcie. Ich projektantem był Karol Majerski.

Gimnazjum męskie. Budowę budynku, prowadzono w latach 1843–1845, według projektu wybitnego, warszawskiego architekta Antonio Corazziego. Do wybuchu I wojny światowej mieściło się w nim rządowe gimnazjum męskie. W okresie międzywojennym szkoła nosiła imię Karola Brzostowskiego, a po wojnie przyjęła imię Marii Konopnickiej. Z grona absolwentów szkoły wywodzi się wiele wybitnych i zasłużonych postaci.

Kościół pod wezwaniem Najświętszego Serca Pana Jezusa. Obiekt został wzniesiony w latach 1838–1840 jako cerkiew prawosławna pod wezwaniem Zaśnięcia Najświętszej Marii Panny. Kilkakrotne przebudowy niemal całkowicie zatarły jej pierwotną bryłę. Po I wojnie światowej, cerkiew została przekazana kościołowi katolickiemu.

Gimnazjum żeńskie, ul. Ks. Kazimierza Hamerszmita 11. W 1866 roku w budynku tym rozpoczęło działalność rządowe gimnazjum żeńskie. W okresie międzywojennym mieściło się tu Gimnazjum Żeńskie im. Marii Konopnickiej, a obecnie Szkoła Podstawowa nr 9 im. Włodzimierza Puchalskiego. Kościół świętego Aleksandra. Położenie kamienia węgielnego pod budowę świątyni miało miejsce w lipcu 1820 roku, a jej budowę zakończono w 1825 roku. Jej projektantem był Piotr Aigner, jeden z najwybitniejszych architektów przełomu XVIII i XIX stulecia. W związku z zamiarem przeniesienia do Suwałk siedziby biskupiej, kościół projektowano jako katedralny. W latach 1842–45 dokonano jego częściowej przebudowy (głównie wnętrz), a w 1856 roku zmieniono fasadę. W latach osiemdziesiątych XIX wieku, dobudowano dwie kaplice boczne. W 1944 roku Niemcy wysadzili w powietrze wieże kościoła, które odbudowano w latach pięćdziesiatych.

Kościół świętego Piotra i Pawła. Świątynia powstała w latach 1904–1906 jako cerkiew 5. Brygady Strzeleckiej pod wezwaniem Aleksandra Newskiego. Po odzyskaniu niepodległości przejął ją kościół katolicki, a w 1923 roku duszpasterstwo wojskowe. Wówczas też przebudowano ją pozbawiając cech świadczących o poprzednim przeznaczeniu. Kościół ucierpiał w czasie II wojny światowej, kiedy w 1944 roku wycofujący się z miasta Niemcy wysadzili w powietrze główną wieżę. Po ostatniej przebudowie zastąpiły ją dwie nowe, wybudowane w narożnikach czoła świątyni.
Zespół koszarowy przy ulicy Wojska Polskiego. Budowę tzw. koszar strzeleckich przy szosie augustowskiej, rozpoczęto w 1887 roku i prowadzono do pierwszych lat XX wieku. Przed pierwszą wojną światową stacjonowały tu: 17., 18., 19. i 20. Pułk Strzelecki oraz 5. Strzelecki Dywizjon Artylerii wchodzące w skład 5. Brygady Strzeleckiej. W okresie międzywojennym koszary obsadziły oddziały Wojska Polskiego: 41. Suwalski Pułk Piechoty Marszałka Józefa Piłsudskiego, 1. dywizjon 29. Pułk Artylerii Polowej oraz 4. Dywizjon Artylerii Konnej. Obecnie w części obiektów stacjonuje 14. Suwalski Pułk Artylerii Przeciwpancernej im. Marszałka Józefa Piłsudskiego.

Zespół koszarowy przy ulicy Pułaskiego. Położenie kamienia węgielnego pod budowę koszar miało miejsce 18 lipca 1898 roku. Do wybuchu I wojny światowej kwaterował w nich 2. Lejb-Dragoński Pskowski Pułk Imperatorowej Marii Fiodorowny, a po odzyskaniu niepodległości 2. Pułk Ułanów Grochowskich im. gen. Dwernickiego.

Zespół koszarowy przy ulicy Sejneńskiej. Budowę koszar rozpoczęto w 1876 roku. Do I wojny światowej stacjonował tu 2. Lejb-Huzarski Pawłogradzki Pułk Imperatora Aleksandra III, natomiast w okresie międzywojennym 3. Pułk Szwoleżerów Mazowieckich im. płk Jana Kozietulskiego.

W Suwałkach, przy ulicy Bakałarzewskiej, istnieje zespół cmentarzy: rzymskokatolickiego, ewangelickiego, prawosławnego, żydowskiego i muzułmańskiego.

Cerkiew

Budynki dawnego monopolu spirytusowego przy ulicy 23 Października. W początku lat trzydziestych w obiektach po zlikwidowanej Hurtowni Państwowego Monopolu Spirytusowego przy ul. Filipowskiej zostały zakwaterowane dowództwo oraz część pododdziałów Batalionu KOP „Suwałki”. Obecnie zajmowane są przez Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie w Suwałkach.

Dworzec kolejowy został oddany do użytku w 1899 roku. Architektura budynku jest typowa dla obiektów kolejowych na terenie byłej kongresówki.

Zespół cmentarzy: rzymskokatolickiego, ewangelickiego, prawosławnego, żydowskiego i muzułmański, ul. Bakałarzewska. Początkowo cmentarz grzebalny znajdował się w miejscu obecnego Parku im. Konstytucji 3 Maja, w pobliżu drewnianego kościoła pochodzącego z okresu lokacji kamedulskiej. Około 1820 roku w związku z pracami regulacyjnymi, stary cmentarz zlikwidowano, przenosząc go poza Czarną Hańczę. Wkrótce powstały również cmentarze pozostałych wyznań. Na cmentarzu katolickim znajduje się zbudowana w 1854 roku, według projektu Karola Majerskiego, murowana kaplica pod wezwaniem Przemienienia Pańskiego. W jego starej części odnaleźć można wiele interesujących grobowców i figur nagrobnych. Na cmentarzu prawosławnym uwagę przyciąga, pochodząca z początku XX wieku, niewielka, drewniana cerkiew pw. Wszystkich Świętych. Niestety wiele nagrobków na tej nekropoli zostało nieodwracalnie zniszczonych. W czasie drugiej wojny światowej Niemcy zdewastowali cmentarz żydowski. W okresie powojennym został on uporządkowany, a fragmenty zachowanych płyt nagrobnych wkomponowano w tzw. „ścianę płaczu”. Za cmentarzem żydowskim znajduje się niewielkich rozmiarów cmentarz muzułmański.

Opracowanie: Krzysztof Skłodowski, Muzeum Okręgowe w Suwałkach Autorzy zdjęć: Krzysztof Mierzejewski i Krzysztof Kowalewski